Anemi tam olarak kansızlık demektir. Peki çocuklarda kansızlık neden olur? Demir eksikliği nedenleri nelerdir? Demir eksikliği nasıl tedavi edilir? Bu sorularınıza cevap bulabilirsiniz. İyi okumalar
Demir, insan vücudunda enerji metabolizmasında yeri olan, dokuların oksijen taşıması, DNA sentezinde rol alan birçok enzimin yapı ve işlevinde görevli bir elementtir.
Erişkin insan vücudunda 2 ile 5 gram arasında demir bulunur. Çocuklarda bu demirin %65’i hemoglobin yapısında yani kanda bulunur. Hemoglobin, içinde demir bulunan ve ana görevi dokulara oksijen taşıma olan bir proteindir.
Anemi ise insanda hemoglobin değerlerinin yaşa ve cinse göre olması gereken değerlerin altında bulunmasıdır. Aneminin çok fazla çeşidi ve nedeni vardır. Biz burada sadece demir eksikliğini tartışacağız. Demir eksikliği anemisi (kısaca DEA) besinlerle yetersiz demir alımı, artmış demir ihtiyacı veya kan kaybına bağlı olabilir. DEA’nin yukarıdaki nedenleri göz önüne alınırsa en sık görülme yaşlarını da tahmin etmek zor olmayacaktır: 6 ay – 2 yaş arası, okul çağı (6–10 yaş) ile ergenlik öncesi ve ergenlik çağıdır. Yazımızda daha çok okul ve ergenlik çağında DEA önemini anlatmaya çalışacağız.
Demir eksikliği anemisinin nedenleri
1) Besinsel Yetersizlik
Sadece anne sütü ile beslenen süt çocuğunda, hele annede de anemi yoksa ilk 6 ay doğumdan gelen depolar yeterli olacak ve anemi görülmeyecektir. (Ancak anne anemikse bebek de anemik olacaktır. Bunun için sadece hamileler değil emziren tüm anneler demir preparatları hapları kullanmalıdır)
Okul ve ergenlik çağında ise hazır gıdalarla beslenme alışkanlığı, hayvansal gıdaların az tüketilmesi, ülkemizde pek sık rastlamasak da vejeteryanlık, bilinçsiz diyetlerle zayıflamaya çalışılması yetersiz demir alınmasına neden olmaktadır.
Patates kızartması, fast-food tarzı beslenme, pirinç pilavı tüketimi de demir eksikliği gelişiminde rol almaktadır. Sayılan gıdaların demir içerikleri çok az olup sürekli tüketilmeleri DEA nedeni olur. Bunlar yerine tüketilecek tarhana veya mercimek çorbası, bulgur pilavı, kepekli ekmek, sebze ve et yemekleri daha sağlıklı, doğal ve demirden zengindir.
Diyet ve demir eksikliği: Beslenme yetersizliği son yıllarda sadece yoksulların sorunu olmaktan çıkmıştır. Artık sosyoekonomik durumu iyi olan ailelerin çocukları da erken yaşta diyete başladıkları için beslenme yetersizliği sorunu ile karşı karşıya kalınmaktadır. Yapılan araştırmalar diyete başlama yaşının 12’ye kadar düştüğünü gösteriyor. Ancak bu yaştaki gençler diyet yaparlarken hiçbir bilimsel destek almadıkları, öğün atladıkları, neyi ne kadar yiyeceklerine kendileri karar verdikleri için beslenme yetersizliği baş gösteriyor. Oysa öğün atlamak bizzat obezite nedenlerinden birisidir. Hatalı beslenme nedeni ile ergenlik öncesi ve okul çağında yeterli gıda alamayan çocuklar, aldıkları gıdanın tümünü günlük enerji tüketiminde kullanıyorlar; büyüme için gerekli gıdalar da yakılıp gidiyor! Sonuçta boy kısalığı, kansızlık (DEA), sağlıksız kilo verme, vitamin, mineral ve çinko eksiklikleri ortaya çıkıyor.
2) İhtiyaç artışı
Okul çağında aşırı hareketlilik ve büyüme hızında nispi artış ile ergenlikte vücut kas, kan ve kemik kitlesindeki büyümeden dolayı günlük demir ihtiyacı artar.
3) Kayıplar
DEA gelişiminde kan kayıpları çocuklarda erişkinden daha geri plandadır. Yine de şu durumlarda kan kaybı olur:
- Fazla inek sütü tüketimi: Özellikle 1 yaşın altıda inek sütü başlanması halinde daha fazla görülür. Zaten İnek sütündeki demirin sadece %10’u emilmektedir. İnek sütünün fazla tüketilmesi halinde bağırsak iç yüzeyindeki villüs denen emilimi sağlayan mikroskobik çıkıntılarda zamanla mikroskobik tahribatlar ve parmaksı çıkıntılarda düzleşmeler başlar. Bu da durumu daha da kötüleştirir. Çünkü parmaksı çıkıntılarda düzleşmeler diğer besinsel öğelerin de emiliminde bozulmaya neden olur.
- Bağırsak parazitleri: Kıl kurdu ve tenyadan ziyade bağırsaklara zarar veren kancalı kurtlar bağırsak iç cidarında kanama yaparak anemi nedeni olabilirler.
- Ülser, gastrit, bağırsak polipleri, hemanjiomlar ve divertiküller: Bağırsaklardan mikroskobik veya bariz kanama ile kan kaybı ve demir eksikliği nedeni olur. Demir eksikliği bir türlü düzelmeyen, yemekle artan karın ağrısı ve bulantıları olan ve anne-babasında da mide hastalığı bulunan çocuklarda ülserler akla gelmelidir.
- Bazı ilaçlar: Adet ağrılarının tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar, kortizon, aspirin vs midede mikroskobik tahribata ve kanamaya neden olabilmektedir.
- Ergenlerde ise adet kanamaları ile kan kaybı önemli bir nedendir. Ergenlik döneminde adet düzensizlikler gençler utandığı için pek anlatıkmaz ve tanı koymak iyice güçleşir.
Ergenler ve Demir Eksikliği Anemisi
Okul çağı çocuklar aileleri tarafında nispeten daha yakından takip edilip gerektiğinde doktora götürülürlerken ergende doktor ziyareti oranı daha azdır. Ergenlerin ulaşılabilirlikleri daha az ve değişiklikleri izlemek daha zordur. Erişkin kilosunun % 50’si, boyunun % 20’si ve kemik kitlesinin %50’si bu dönemde kazanılır. Protein ve enerji ihtiyacı çok artar. Bu mutlak değerlerin ötesinde ergenlikte vücut oranları da değişir: Örneğin kızlarda vücut yağ olanı artarken kalçalar genişler, bel incelir; erkeklerde ise kas ve kemik kitlesi daha fazla artış gösterir. Bu dönemde adet görmeye başlama ile işin içine bir de kan kaybı eklenir. Adet sancıları için kullanılan bazı ilaçların da mideye yan etkisi ile mikroskobik de olsa mide kanamaları görülebilir.
Demir Eksikliği Anemisi Uzun Dönemde Zekayı Olumsuz Etkiliyor
Tıp literatürünü taradığımızda aneminin uzun vadede beynin algılama fonksiyonunu, öğrenmeyi ve zekâyı çok olumsuz etkilediğini görüyoruz. Hurtado ve arkadaşları “Erken ortaya çıkan anemi uzun zaman sonra bile hafif veya orta derecede zekâ sorunu yaratmaktadır” diyor. İsrail, Kosta Rica ve Şili’de de ilk 2 yaşta belirgin anemisi olan çocukların okul çağına geldiklerinde zekâ ve özgün algılama testlerinde düşük performans gösterdiklerine dair bilimsel çalışmalar yapılmıştır. (Ernesto Pollitt ve ark.) Maalesef bu çocuklara demir verilmesi ile anemi düzeltildiği halde zekâda ve test performanslarında artış olduğunu artış olduğunu gösteren sadece 1 literatüre rastladık. Diğer tüm bilimsel makaleler zekâ testleri ve algılamadaki geriliğin kalıcı olduğunu göstermektedir.
Pekiyi, nasıl oluyor da DEA ile mental performans olumsuz etkileniyor? Bu konuda Dallmann ve arkadaşlarının yaptığı sıçan deneyi çok ilginç: Önce bebek sıçanları demirden fakir gıdalarla beslemişler. Daha sonra yaptıkları beyin incelemesinde beyin hücrelerinde hemoglobin dışı demir miktarında azalma olduğunu görmüşler. Daha sonra bu sıçanlara demir tedavisi verilmiş, kan demir ve hemoglobin düzeyi yükseldiği halde beyin hücrelerinde demir miktarında yükselme olmadığı saptanmış. Ayrıca daha özgün bazı başka çalışmalarda da beynin miyelin adlı sinir kılıflarında azalma bulunmuş; dopamin adlı nörokimyasal bir madde ile ilgili ileti sisteminin de olumsuz etkilendiği görülmüştür.
Çocuklarda Demir Eksikliği Belirtileri
Kansızlık hafif derecede ise çocukta hiçbir belirti olmayabilir, sadece yapılan kan sayımı sonucunda teşhis edilebilir. Bu da tanı konmasını güçleştiren faktörlerden biri. Daha belirgin kansızlıklarda ise şu belirtiler görülür:
- Solukluk iştahsızlık: Anemi derinse çocuğun ten renginde ve dudaklarında solukluk dikkati çeker. İştahsız çocuk yemediği için kandaki demir düzeyi düşer, demir düşüklüğü ise bizzat iştahsızlığa neden olur… Bu kısır döngüden kurtulma ancak demir tedavisi ile kan değerlerinin yükseltilmesi sayesinde mümkün olabilir.
- Sık enfeksiyon: Demir eksikliğinde vücudun bakteriyel ve viral enfeksiyonlara direnci düşük olduğu için sık sık üst ve hatta alt solunum yolu enfeksiyonları ve ishaller gelişir. Her enfeksiyon demir düzeyini biraz daha düşürür ve bir kısır döngü daha karşımıza çıkar.
- Toprak yeme (Pika): Pica Latince kökenli bir sözcük olup saksağan anlamına gelir. Bilirsiniz saksağanın olur olmaz her şeyi yuvasına taşıdığı söylenir. Demir eksikliğinde de daha çok küçük çocuklarda olmak üzere hemen her yaşta görülen bir davranış bozukluğu, toprak, kum, kül, buz, kâğıt vs yemedir. Tam olarak oluş mekanizması bilinmemektedir. Yakın zamana kadar pika mı demir eksikliğine neden oluyor, demir eksikliği mi pikaya neden oluyor tartışması vardı ama son yapılan çalışmalar sonunda genel kanı demir, bakır ve çinko eksikliğinde bu tür bir davranış bozukluğu çıktığı yönündedir. Demir tedavisi ile bu da kendiliğinden düzelmektedir.
- Uyku hali, üşüme, çabuk yorulma, çarpıntı dokularda oksijenlenme yetersizliğine bağlıdır.
- Dilde yaralar, yutma güçlüğü, ağrılı yutma, dudak kenarlarında yaralar da uzun süre ve daha ağır kansızlığa maruz kalanlarda görülür.
- Tırnaklarda şekil bozukluğu: Bizlere çocukların tırnaklarında en ufak beyazlaşma ve kırnaklarda kırılmalar ortaya çıkar çıkmaz “Çocuğum kansız mı, kalsiyum eksikliği var mı?” diye soruluyor. Aslında çok derin anemi ve oldukça uzun süre geçtiği taktirde ortaya çıkan bir şekil bozukluğu olup “kaşık tırnak” adı ile anılmaktadır. Tırnak ortası kaşık gibi çöker ve çukurlaşır.
Demir Eksikliği Anemisi Tanısı
Tanı ancak tam kan sayımı ve gerekiyorsa ek olarak serum demir, demir bağlama kapasitesi ve depo demirini gösteren ferritin değerlerine bakılması gerekir. Normal değerlerin alt sınırının da altında kalan hemoglobin düzeyleri tedaviyi gerektirir.
Demir Eksikliğinden Korunma
Demir eksikliğinden korunma sağlıklı ve yüksek (en azından norma) IQ’lu bir nesil yetişmesi açısından çok önemlidir. 2004 yılında Sağlık Bakanlığının başlattığı sağlıklı nesiller için “Demir gibi Türkiye” adlı kampanya bu çok önemli toplum sağlığı sorununun çözülmesi için atılmış önemli bir adımdır. (Hatta çözülmesi yerine ortaya çıkmasının engellenmesi demek daha bile doğru olacaktır çünkü bu kampanya ”koruyucu sağlık hizmeti kapsamındadır) Bu kampanya kapsamında 6 – 18 ay arasında bebeklere sağlık ocaklarında demir içerikli damlalar verilmektedir.
Ancak ülkemizde okul çağı, ergenlik öncesi ve ergenlik çağındaki çocukların anemiden korunması, anemilerinin tanısı ve tedavisi için hiçbir devlet kurumunun programı yoktur. Sadece düzenli olarak doktora götürülenlere tanı konabilmesi mümkün olmaktadır. Beslenme alışkanlıklarının düzenlenmesi, fast fooddan uzak durulması bile önemli olmaktadır.
Çocuklarda Demir Eksikliği Tedavisi
Anemi tedavisi ağız yoluyla +2 değerlikli demir sülfat, glukonat veya fumarat tuzları ile yapılmalıdır. +3 değerlikli emir tuzlarının emilimi yetersiz ve etkisiz olduğu için önerilmemektedir. Tedavide kullanılacak demir şurup veya tabletleri günde 2 veya 3 dozda ve mutlaka aç karna alınmalıdır (Yemeklerden 1 saat önce veya öğün arasında). Tedavide sadece demir bulunması yetmez, ek olarak çinko ve C vitamini de bulunmalıdır. Özellikle çinko eksikliğinde de enfeksiyonlara eğilimin arttığı ve boy kısalığı dikkati çekmektedir. C vitamini ise demir ile birlikte alındığında demir emilimini arttırmakta, başta süt ve süt ürünleri olmak üzere, gıdalarla azalmaktadır.dır.
Sonuç
Erken demir eksikliği geç dönemde öğrenme ve zekâ sorunlarına neden olabilmektedir. Demir eksikliği ile büyüyen bir nesil öğrenme güçlüğü sorunu ile karşı karşıya kalacaktır. Bu da bir ulus için önemli bir sosyal sorundur.
Süt çocuğunda emziren anneye de demir vermek sureti ile sadece anne sütü ile beslenme 6 aya kadar uzatılmalı; mümkünse ilk 1 sene inek sütü verilmemeli, 1 yaştan sonra günlük süt alımı 500 mililitre ile sınırlanmalıdır.
Okul çağı ve ergenlik döneminde ise çocuklara ulaşmanın güçlüğü, yaygın beslenme hataları, erken diyete başlama, adet döneminde kız çocuklarının kan kaybının karşılanamaması gibi sorunlar göz önüne alındığında anemini en az süt çocukluğu dönemindeki kadar önemli olduğu görülecektir. Bu dönem çocuk ve gençler için de devlet ve sosyal örgütler tarafından tarama ve koruyucu önlemler planlanması ulusun geleceği açısından önem taşımaktadır.
