Koronavirüs nedir?
Aslında uzun yıllardan beri varlığı bilinmekte olan bu virüsün, mesela metapnömovirüs ve birçok başka virüs gibi, özellikle bağışıklığı zayıflamış kişilerde zatürre yapabildiği biliniyordu. 2019 yılı Mayıs ayında ALCAPA sendromu nedeni ile 6 aylıkken açık kalp ameliyatı olan hastam, ameliyat sonrası yoğun bakımda tam düzelirken birden kötüleşip akciğerleri iltihap dolup böbrek yetmezliğine girmişti. Kan testlerinde koronavirüs pozitif çıkmış, bir süre suni solunum aygıtında kalmış, dializ yapılmış ama zamanla iyileşmişti. (21.04.2020’de 21 aylık rutin kontrollerini yaptım, şu anda turp gibi maşallah)
Enfeksiyon nedir? Hastalık nedir?
Bu konu tıp fakültesinde okurken mikrobiyoloji ve enfeksiyon hastalıkları derslerinde ilk anlatılan kavramlardan biriydi… Mümkün olduğu kadar basitleştirmeye çalışacağım:
Size birinden verem mikrobu bulaştığını farz edelim. Size bu mikrop geçtiğinde siz “verem mikrobu ile enfekte olmuş” oluyorsunuz… E peki hastalık bunun neresinde? Sizde verem belirtileri olan ateş, öksürük, terleme başladı mı? Hayır mı? O zaman siz sadece enfekte oldunuz, verem hastası olmadınız… yani verem olmadınız, vücudunuza bakteri girdi ama bağışıklık sisteminiz onu bertaraf edebildi… Ateş. öksürük balgamınız ortaya çıktı ise o zaman hasta oldunuz yani “verem oldunuz” demektir. Bu bilgiyi tüm virüs ve bakteriler için uygulayabilirsiniz… Her enfekte kişi, belirti vermese de taşıyıcıdır… İşte koronavirüste can alıcı nokta bu… “ben hasta değilim ki, hiç belirtim olmadı” diye Rize’de memleketine kaçan adamı hatırlıyorsunuz değil mi? Habere buradan ulaşabilirsiniz.
Koronavirüs başta olmak üzere virüs enfeksiyonları nasıl bulaşır?
Solunum salgılarında, tükürükte balgamda bulunan virüs hapşırma ile ortama aerosol gibi fışkırarak yayılır. Mikron büyüklüğündeki bu virüs taşıyan sulu partiküller özellikle kapalı ortamlarda havada asılı kalırlar. Bu partikülleri soluyan kişiye virüs bulaşır. Açık havada rüzgarın etkisi ile bu partiküller hızla uçup atmosferde yayılarak dağılır ve açık havada kişilere hastalık yapacak sayıda virüs bulaşması çok zordur. (Yanınızdan geçen kişi kasıtla yüzünüze hapşırıp tükürmedikçe) Bir de virüslü yüzey veya kişilere dokunduktan sonra elinize bulaşmış olan virüsü kendi burnunuza götürerek de bulaşma olabilmektedir. Bunun için de çok sayıda virüsle temas etmiş kişilerin kullandıkları eşyayı ellemiş ve o elle kendi ağız ve burnunuza dokunmuş olmalısınız.
Koronavirüsün bir başka bulaşma yolu da dışkıdır. Özellikle COVID-19 geçiren çocukların dışkılarında daha fazla virüse rastlanmıştır.Tanı sonrası virüsün gaita ile birkaç hafta süreli dışkı ile yayılımı da olacağından özellikle tuvalet eğitimi almamış infantlar ve çocuklarda bulaşma, fekal-oral (dışkı-ağız) geçişle mümkün olabilmektedir.*
Peki ben virüsü aldım ama hasta olmak için ne olması gerek?
Bu da anlaşılması zor ve hatta bazen açıklanamayan bir kavram: Aldığınız virüs sayısı kaç? Siz 1000 virüs almışsınızdır, bağışıklığınız güçlüdür, biraz da gamsızsınızdır, hastalık belirtileri hafif veya hiç olmadan atlatabilirsiniz… Ancak bir doktorsunuzdur, 1,5 trilyon virüs bulaşmıştır; hatta o virüsler bir de iyice güçlenmiş belki de mutant virüslerdir; yorgun uykusuz ve stres altında olduğunuz için bağışıklık sisteminiz zayıflamıştır.. O zaman kesin hasta olacaksınız… Mesela Prof. Dr. Cemil Taşcıoğlu veya Dr. Yavuz Kalaycı vakası.. Özellikle Cemil Hocamız acilde çok sayıda hasta ile yakın temasta bulunmuş ve hastalığı çok çabuk kapıp ağır seyretmişti. (Allah rahmet eylesin)
Bir de virulans denen bir kavram var. Hastalık etkeninin gücüne virülans deniyor. Bunu da koronavirüs üzerinden açıklayalım. Koronavirüsün birkaç tipi var. Bunlardan bazıları çok güçlü değil ve hafif hastalık yaparken bazı virüsler çok güçlü ve az sayıda bulaşsa da hemen vücuda yayılıyor ve ateşli hastalık yapıyor.. Bazı koronavirüs tipleri çok güçlü yani virulansı fazla, bulaştığını hemen deviriyor…
Demek ki virüsün hastalık yapmasında 3 faktör söz konusu:
- Bulaşan virüs sayısı
- Bulaşan virüsün gücü
- Kişinin bağışıklık sistemi
Evcil hayvanlardan koronavirüs bulaşır mı?
Korona virüsler normalde hayvanların özellikle kedi ve köpeklerin doğal florasında da bulunabilen virüslerdir. Ancak evcil hayvanların salgılarında bulunan virüs ile yeni koronavirüs aynı değiller VE EVCİL HAYVANLARDAN İNSANA CORONA VİRÜS BULAŞTIĞINA DAİR HİÇBİR VERİ YOKTUR… LÜTFEN EVCİL HAYVANLARINIZI SOKAĞA ATMAYIN… Evcil hayvanlar belki de o virüsleri insanlara yavaş yavaş geçiriyor ve biz de bunlara karşı bağışıklık kazanıyoruz… ve belki de kedi köpeklerdeki bu sıradan koronavirüslere karşı gelişen antikorlarımız, bizi yeni koronaya karşı da koruyor olabilir? Bu hipotez hakkında okumakta olduğunuz yazıyı hazırladığım şu günlerde henüz yapılmış bir çalışma yok. Bu konuda Oytun Erbaş’ın haklı olmasını ümit ediyoruz.
Koronavirüsün kaynağının Çin’deki vahşi hayvan pazarlarında bizim adetlerimize göre yenmesi uygun olmayan hayvanlardan, özellikle yarasalardan kaynaklandığı bilgisi hala doğruluğunu koruyor. Son beş yıldır Wuhan bölgesindeki mağaralarda yaşayan yarasalar üzerine araştırma yapan Çin’li bilim insanları, bu virüslerin insana bulaşarak salgın yapabileceğini zaten beş yıldır beklemektelerdi… (*Kaynak: TRT Belgesel Kanalı, Koronavirüs Belgeseli 1. Bölüm)
Koronavirüs hakkında komplo teorileri
Bu virüsün kaynağının aslında Amerika veya Çin olduğu, bu virüsün aslında III: Dünya savaşının bir silahı olduğu vs haberleri siz de sık sık okumuşsunuzdur. Bu yazıları ben de okudum ve inanmamak için kendimi zor tuttum. Birçok komplo teorisi yayıldı sosyal medyada… Biyolojik silah geliştirilmesi ile ilgili çalışıldığı sırada laboratuvardan yanlışlıkla kaçak olduğu mu dersiniz? Amerika’nın Çin’e ekonomik saldırısı mı dersiniz? Bunların doğruluğuna inanıp inanmamak kararı sizin, biz daha çok medikal yönüyle ilgili olarak devam edeceğiz. Komplo teorileriyle ilgili tüm haberlere ve bilgilere aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz…
Kan grupları ve koronavirüs enfeksiyonu yatkınlığı
Bu çalışmada Çin’de Wuhan ve Shenzen’den üç hastanede ABO kan grupları ile COVID-19 yatkınlığı ile ilişkisi araştırılmıştır. Çalışma dahilindeki üç hastaneden; tümü RT-PCR ile doğrulanmış 2173 (206’sı ölen) hastanın kan grubu retrospektif olarak değerlendirilmiştir. Wuhan ve Shenzen şehirlerindeki normal popülasyonun kan gruplarını bildiren güncel literatürlerdeki kan grubu oranları ile karşılaştırılmıştır.
Wuhan şehrinde normal popülasyonda; A, B, AB ve 0 kan grupları sırasıyla %32, %25, %9 ve %34 iken yine Wuhan’da COVID-19 hastalarında kan grupları sırasıyla; %38, %26, %10, %26 olmuştur. A kan grubunun diğer kan gruplarına göre COVID-19 enfeksiyonu yatkınlığını 1,279 kat artırdığı (p<0,001);
0 kan grubunun COVID-19 enfeksiyonu yatkınlığını 0,680 kat azalttığı (p<0,001) hesaplanmıştır.
Çocuklar koronavirüse yakalanmıyor mu? Neden çocuklar koronavirüs enfeksiyonunu hafif geçiriyor?*
Evet koronavirüs gerçekten çocuk yaş grubunda hafif/orta şiddette enfeksiyon nedeni oluyor. Ağır enfeksiyon geçiren az. Ölen ise bu yazıyı hazırladığımız tarihte 1 veya 2 kişiydi (1 kemoterapi alan lösemi hastası ile bir de prematüre doğan bir bebek) Bunun nedenleri üzerine kesin bilgimiz yok. Çocuklarda virüsün bağlandığı ACE reseptörlerinin azlığı, bebeklere yapılmış olan verem aşısının bilinmeyen bir mekanizma ile koruduğu; bebeklik çağı aşılarının çapraz reaksiyonla koruyor olabileceği vs tartışılıyor ama kesin neden belli değil. Burada çocukların yukarıda da anlattığımız; enfeksiyon bulaşmış ama hastalık belirtisi taşımayan kişiler olmasından dolayı hastalığı kolaylıkla yaymaları, hastalığın toplumda hızla yayılmasına neden olabilir.
Koronavirüs enfeksiyonlarının çocuklarda daha az görülüyor olmasından dolayı yeterli veri toplanamamakta ve çocuklarda koronavirüs enfeksiyonu için gerekli bilgi birikimi sağlanamamaktadır. COVID-19 ile ilgili literatürde çocuklar hakkındaki veriler kısıtlı olup çalışmaların çoğu Çince olarak yayınlanmıştır.
*Ping-Ing Leea, Ya-Li Hub, Po-Yen Chenc, et al. Are children less susceptible to COVID-19?
Journal of Microbiology, Immunology and Infection, 25 Şubat 2020.
Yenidoğan bebekler ve koronavirüs enfeksiyonu
Çocuk yaş grubunda COVID-19 için en riskli grup 1 yaş altı ve yeni doğmuş bebeklerdir. Yakın zamana kadar gebeden anne karnındaki bebeklere bulaşma olmadığı sanılıyordu ancak çok yakın zamanda Çin’de birkaç vakada yenidoğan bebeklerin kanında virüse karşı IgM tipi antikor gösterildi. (IgM tipi antikorlar anneden bebeğe plasenta ile geçemiyor, bebeğin vücudu tarafından üretiliyor). Ayrıca birkaç tane de yenidoğan bebeğin doğar doğmaz koronavirüs enfeksiyonu belirtisi gösterdiği bildirildi. Ancak bunlar milyonlarca vaka arasında birkaç tane olduğu için henüz bu bilgiyi genelleyemiyoruz.
Annede COVID-19 varsa doğan bebek için yapılabilecek şeyler şunlar:
Ya anne-bebek tamamen ayrılıp 14 gün sonra bir araya getirilecek;
Ya anne izole edilecek ama anne bebeği çok sıkı önlemler altında emzirip bırakacak; bebeğe başkaları bakacak; bebeğe bakan ile anneye bakım veren kişiler farklı kişiler olacak.
Anne sütüne koronavirüs geçer mi? Emzirebilir miyim?
Anne sütüne hiçbir şekilde koronavirüs geçmediği gösterilmiştir. Özelikle bebeğin anneden izole edilmesi gerekmiyorsa emzirebilirsiniz veya sağılan anne sütü verilebilir
Yenidoğanlarda kimlere COVİD-19 için test yapılmalıdır?*
- Doğumdan 14 gün önce ve doğum sonrası 28 günlük dönemde, şüpheli veya kesin COVID-19 enfeksiyon öyküsü olan anneden doğan bebek ya da
- Gebelikte şüpheli veya kesin COVID-19 enfeksiyon öyküsü olan aile bireyi ile yakın temas etmiş anneden doğan bebek ya da
- Yenidoğan bakım sürecinde aile üyeleri, bebeğe bakım veren kişiler, ziyaretçiler veya bebeğe bakan hastane personelinde şüpheli veya kesin COVID-19 enfeksiyonu olan bebek
Bu kriterleri karşılayan yenidoğanlar en kısa sürede izole edilmeli ve uygun örnek alınarak nükleik asit testleri yapılmalıdır.
Yenidoğanda COVİD-19 kesin tanısı nasıl konur?
Annesi COVID (+) olan yenidoğanın semptom geliştirip geliştirmediğine bakılmaksızın alınan örnekte SARSCoV-2 nükleik asit testi pozitif saptanması ile kesin tanı konur.
* Çocuk Enfeksiyon Derneği
Yenidoğan bebeklerde COVID-19 belirtileri nelerdir?
Yenidoğan bebeklerin ateş, öksürük gibi belirtiler olmaksızın, hipotermi, emmeme, gevşeklik, kusma, aşırı ağlama gibi durumlar görülmektedir. Ayrıca Koronavirüs hastalığında (COVID-19) yenidoğan bebeklerde nefes almakta güçlük, kusma, öksürük ve ateş sık görülmektedir.
Çocuklarda koronavirüs enfeksiyonu belirtileri nelerdir?
Çocuklarda koronavirüs enfeksiyonu belirtileri birkaç farklı tablo ile sınıflanabilir:
Hiç belirtisiz çocuk
Hiçbir ateş, öksürük belirtisi olmaksızın, çevresindeki kişilerin geçirmesi nedeniyle test yapıldığında saptananlar.
Hafif ateşli üst solunum yolu enfeksiyonu
39 derece kadar yükselebilen ateş, boğaz ağrısı, kuru öksürük olabilen veya bunların dahi olmadığı sadece ateşli tablo.
Hafif zatürre
Ateş, öksürük var, muayenede akciğer dinleme bulgusu var; film ve tomografide bozulma var ama nefes darlığı ve kanda oksijen düşmesi yok.
Ağır zatürre
Ateş ve öksürüğe nefes darlığı eşlik ediyor ve kanda oksijen düşüyor.
Bağırsak enfeksiyonu tablosu
Bazı çocuklarda ateş, karın ağrısı kusma, ishal tablosu ile seyreden tablo.
Evde koronavirüslü hasta varsa ne yapmalı?
Bu sosyal ve psikolojik olarak en çok zorlandığımız durumların başında geliyor. Bir senaryo: Anne-baba ayrı, 4 yaşında çocuk anneyle yaşıyor ama anne COVID-19 geçiriyor ve evde izole olmalı. Ancak çocuğa bakacak anneanne yaşlı, o da hasta ile temas etmemeli. Baba da çocuğu istemiyor… Karşılaştığım en ekstrem senaryoydu bu…
Standart olarak önerileni yazmak istersek: Evdeki birey tek bir odada kalacak,o odadan hiç dışarı çıkmayacak; odası virüsün uçup gitmesi için devamlı havalandırılacak; yemeği odasına kapı önüne bırakılacak, kendisi kapıdan alıp içeride yiyecek ve boşları kapı önüne bırakacak; tabaklar eldivenle tutulup hemen yıkanacak. Tuvalet ve banyo ihtiyaçları için odadan çıkacağı zaman ev halkı başka odaya gidecek. Banyo ve tuvalette eşyalar ayrı olacak ve hasta kişi banyoyu kullandıktan sonra ellediği her şey sterilize edilecek.
Koruyucu önlemler ve gıda takviyeleri
İzolasyon
Korunma için alınabilecek en önemli önlemdir. Eviniz müstakil bahçeliyse (çok azınlıktasınız demektir) bahçeye çıkabilir. Onun dışında başka çocuklarla sokakta oynaması, AVM, market gibi kalabalık yerlere gitmesi hem kendi, hem sizlerin hem de toplum sağlığı için çok sakıncalıdır.
Dış ortama çıkmayan çocuğun evde defalarca el yıkaması ve bunun takıntı haline getirilmesini çok sakıncalı buluyorum. Bu günlerde evden hiç çıkmadığı halde evde devamlı el yıkamadan dolayı elleri yara olan çocukların fotoğrafları yapıyor whatsapp üzerinden. Ancak marketten, işten eve gelenler hemen üzerini değiştirmeli, ellerini 30 saniyeden az olmamak üzere sabunlamalı; marketten gelen paketli gıdaların paketleri hemen sabunlanmalıdır. Zaten bu konuda sosyal medyada yeteri kadar görsel paylaşılmıştı. Biz burada bu kadarı ile yetineceğiz.
Beslenme
Bu enfeksiyona karşı tek silahımız bağışıklık sistemimizin güçlü olması…Bunun için çinko selenyum, C ve D vitamini, demir, magnezyum ve B12 vitamini alınması önerilmektedir. Ayrıca zengin flavonoidleri nedeniyle, bol yeşillik, mor lahana, mor havuç, pancar, nar, kara mürver, kırmızı biber tüketilmeli…
- Glutaminden zengin kaynaklar: kırmızı et, mantar, ıspanak, portakal, bezelye vb
- Propolis doğru kaynak bulabilirseniz alınabilir ama alerjik yapısı olanlar dikkat etmelidir.
- Probiyotik kaynağı olarak ev yoğurdu, kefir, ev yapımı turşu, şalgam suyu, ev yapımı özellikle elma sirkesi öneriyoruz.
Çiğ soğan ve sarımsağın da bağışıklık sistemine çok olumlu katkıları vardır.
Düzenli uyku
Özellikle geceleri derin uykuda vücudun onarım mekanizması alışmakta ve hasarlı dokular, hücreler onarılmaktadır. Bunun için zamanında uyunması, evde kapalı kalındığı için sabahlara kadar akıllı telefon, tablet, bilgisayar ve televizyonla vakit geçirilmemesi gerekmektedir.
Koronavirüs açısından sakıncalı gıda var mı?
Şekerli gıdalar, katkı maddeli her tür ambalajlı gıdanın bağışıklıkla beraber tüm metabolik fonksiyonlara olumsuz etkisi vardır. Şekerin bağışıklık sistemini bozduğu bilinmektedir. Bundan dolayı bana sık enfeksiyon geçirme nedeniyle getirilen çocuklarda ilk yaptığım şey şekerli gıdaları ve abur cubur beslenmeyi kesmek olmaktadır
Çocuklarda Koronavirüs tedavisi
Maalesef yeni koronavirüse doğrudan etkili bir ilaç bilinmiyor. İnfluenzada kullanılan oseltamivir adlı etken madde doğrudan virüsü öldürebiliyor ama yeni koronavirüs enfeksiyonunda bu yazıyı yazdığımız 25 nisan 2020 tarihinde hala bir ilaç yoktu. Ancak henüz kesin olmamakla birlikte AİDS tedavisinde de kullanılan Lopinavir ve Ritonavir adlı antiviral ilaçların etkili olabileceğine dair bazı bulgular elde edilmiştir.
Yeni denenen ilaçların çocuklardaki kullanımı ve etkinliği ile ilgili bilgi çok sınırlıdır. Erişkin ilaçları hakkında bilinenlerin çocuklarda da uygulanabileceği ve denenmesi düşünülmektedir.
Antibiyotiklerin de koronavirüs tedavisinde yeri yoktur ancak bu hastalıkla beraber olabilen ikinci enfeksiyonların tedavisinde antibiyotikler kullanılmaktadır.
Zatürrede oksijen, damardan sıvı ve besin ile destekleyici tedaviler; gerekirse suni solunum aygıtı tedavisi uygulanmaktadır.
